25-03-2020

Al eerder heb ik jullie laten kennismaken met Gustav Mahler (1860-1911). Deze week een hernieuwde kennismaking met zijn muziek middels een deel uit zijn 1^e symfonie. Deze symfonie heeft de bijnaam “Der Titan”. Bij de première van dit stuk in 1899 wilde Mahler zijn publiek wat houvast geven om de muziek te kunnen interpreteren en vertelde hen dat hij bij het componeren geïnspireerd was door een novelle van de toen populaire schrijver Jean Paul, getiteld “Der Titan”. Later, toen hij de symfonie wat herschreef, liet hij die associatie los, maar de bijnaam is gebleven.

Enig houvast voor zijn publiek was echter wel nodig. Gewend aan de werken van Beethoven en Brahms werden ze geconfronteerd met een soort volksdans in deel 2 en een spookachtige begrafenismars met wat Joodse Klezmer accenten in deel 3. Het is deel 3 dat ik deze week wil laten horen. En jullie zullen ongetwijfeld het kinderliedje herkennen waarvan de melodie in dit deel is terug te vinden. De uitvoering is door de Wiener Philharmoniker o.l.v. Leonard Bernstein.

De hele symfonie heeft dezelfde uitvoerenden en dirigent.

18-09-2019

Eén van de meer toegankelijke werken van Mahler is het vierde deel uit zijn 5^e symfonie, het adagietto. In dit deel zijn alleen de strijkers en harp aan zet; alle andere instrumenten in het orkest hebben dan even rust (“tacet” in muziektermen).

Mahler schreef deze symfonie in 1901 en 1902. In februari 1901 had Mahler een hersenbloeding gehad die hem bijna zijn leven had gekost. Voor herstel ging hij naar zijn huis in Karintië en daar begon hij met het componeren van zijn 5^e symfonie.

De première was in 1904 in Keulen, onder zijn leiding. Het adagietto was bedoeld als een liefdeslied voor zijn vrouw Alma. Hoewel Mahler aangaf dat dit deel zeer langzaam moest worden gespeeld verschillen de diverse uitvoeringen sterk in tijdsduur. Onder leiding van Mahler zelf duurde het deel ongeveer 7 minuten, maar latere uitvoeringen konden oplopen tot bijna 14 minuten (bij een plaatopname in 1988 o.l.v. Bernard Haitink) en ruim 15 minuten (bij een live uitvoering in 1964).

Dit werk is bij filmliefhebbers vooral bekend omdat het een prominente rol had in de film Death in Venice van Luchino Visconti. Bij de uitvaart van Robert Kennedy werd dit werk ook gespeeld. En in zijn show De goeroe en de dissident uit 1988 gebruikt Freek de Jonge dit werk ook als achtergrond bij één van zijn verhalen.

Ik heb gekozen voor een uitvoering uit 1971 door het (toen nog niet Koninklijk) Concertgebouworkest o.l.v. Bernard Haitink. Hier had Haitink nog niet de opvatting over tempo die hij in 1988 had: de opname duurt hier bijna 11 minuten.

10-04-21019

Afgelopen zondag had ik, na een lidmaatschap van 16 jaar, mijn laatste concert met het Venloos Symfonieorkest. Eén van de dingen die ik heb ervaren is dat uitvoeren van een werk zoveel diepgang geeft aan dat werk. Ik merk dat ik anders, intenser, luister naar klassieke muziek die ik zelf ooit heb uitgevoerd dan andere werken. Het mooie van spelen in een orkest is ook dat je met muziek in aanraking komt wat je anders misschien nooit of hoogstens bij toeval hoort.

Eén van die werken is de 4^e symfonie van de Oostenrijkse componist Gustav Mahler (1860-1911). Afgelopen zondag hebben we het eerste deel daarvan uitgevoerd (voor een amateur symfonieorkest als de onze ongeveer het maximale wat qua moeilijkheidsgraad haalbaar is). Mahler heeft totaal 10 symfonieën geschreven (waarvan de 10^e onvoltooid was). De 4^e symfonie wordt als de meest toegankelijke beschouwd, onder andere door de lengte ervan (minder dan een uur waar de andere veel langer zijn). Mahler was in zijn tijd ook bekend als dirigent. Dat is ook te merken aan zijn werken. Waar de meeste componisten het houden bij aanwijzingen als “forte”, “piano”, “vertragen”, schreef hij bij de partijen erg nauwgezet hoe dat moest worden uitgevoerd. Zo staat bij het begin van deze symfonie “Bedächtig, nicht eilen”. En bij sommige passages met de klarinet staat “Schalltrichter auf”, ofwel “beweeg de klarinet naar boven en blaas dan”.

Mahler was erg vernieuwend in zijn werken. Naast de lengte van zijn werken maakt hij ook, in navolging van Beethovens 9^e symfonie, gebruik van koor en solozang in symfonieën. Maar ook andere structuren dan gebruikelijk (een snel eerste deel, een langzaam tweede deel, een dans als derde deel en een rondo als slotdeel), andere instrumenten dan gebruikelijk (in deze symfonie onder mee een basklarinet, allerlei slagwerk (zoals de arreslee belletjes aan het begin) en een contrafagot) en een grotere dan gebruikelijke bezetting bij de instrumenten (bijvoorbeeld vier fluitisten ipv de gebruikelijke twee).

Persoonlijk heb ik ervaren dat je werken van Mahler meerdere keren moet beluisteren om het te gaan waarderen. In die zin is het “moeilijker” dan veel van de werken die ik tot nu toe als zaagplaat heb gepresenteerd. Maar de werken zijn erg rijk, er valt steeds weer wat te ontdekken.

De uitvoering is bij het Kerstconcert van 1982 door het Concertgebouworkest o.l.v. Bernard Haitink. Het Concertgebouworkest heeft van oudsher een rijke traditie met uitvoeren van Mahler. Uit de Wikipedia “Op uitnodiging van Willem Mengelberg (de toenmalige dirigent van het orkest) dirigeerde Mahler het Concertgebouworkest in 1903, 1904, 1906 en 1909 bij de uitvoering van eigen werk. Mahler, die de reputatie genoot een lastig en despotisch dirigent te zijn, was vol lof over het orkest en zijn dirigent. In 1920 mondde deze samenwerking uit in het Mahler-feest, dat de artistiek directeur van het Concertgebouw Rudolf Mengelberg ter gelegenheid van het 25-jarig dirigeerjubileum van zijn neef Willem had georganiseerd. Het was een overweldigend succes”. De concertmeester bij deze opname is een nog jonge Jaap van Zweden.