Open en online onderwijs: is er meer dan MOOC en OER?

Wanneer er over vormen van open en online onderwijs wordt gepraat, worden veelal MOOC en Open Educational Resources (OER) als voorbeelden genoemd. Bij de onlangs afgesloten reeks strategische workshops die SURF samen met de SIG Open Education organiseerde, kregen we regelmatig de vraag of er meer vormen van open en online onderwijs (hergebruiken danwel zelf aanbieden) zijn.
Fred Mulder en Ben Janssen hebben voor open onderwijs in het algemeen een model geformuleerd (het 5COE-model). In dat model onderkennen ze 5 componenten die ieder een bepaalde mate van openheid kunnen hebben (te bepalen door de instelling die het open onderwijs aanbiedt): aanbod (leermaterialen, services en onderwijsinspanning) en vraag (van de lerende en van de omgeving). Ze onderscheiden openheid in zowel een klassieke opvatting (openheid in tijd, plaats, programma, tempo en toegang) als een digitale opvatting (gratis toegang tot leermaterialen; toegang (maar niet noodzakelijkerwijs gratis) tot services en onderwijsinspanning voor anderen dan formeel geregistreerde lerenden; en leermaterialen beschikbaar onder een open licentie).
Open en online onderwijs wordt veelal beperkt tot de aanbodkant. Bij OER gaat het specifiek over leermaterialen, bij een MOOC gaat het naast leermaterialen ook over services (zoals certificering en examinering) en onderwijsinspanning (zoals een tutor die in een forum aanwezig is). Een speciale vorm van OER vormt de Open Courseware. Dit zijn alle leermaterialen van een cursus die open beschikbaar zijn. Merk trouwens op dat “open” in deze voorbeelden verschillende betekenissen hebben, waarbij de gemeenschappelijke noemer de gratis toegang tot de leermaterialen is.
Om andere voorbeelden van open en online onderwijs te vinden kan de volgende structuur, afgeleid uit het 5COE-model, een handvat bieden om een voorbeeld te karakteriseren:

• Gaat het om leermateriaal?
• Welke services worden open aangeboden?
• Welke onderwijsinspanningen worden open aangeboden?
• Om welke vormen van openheid gaat het? (Klassiek, gratis, 5R)

Een aanpak om voorbeelden van open en online onderwijs te identificeren is om je te laten inspireren door voorbeelden van e-learning en je bij ieder voorbeeld af te vragen of en hoe dit open en online kan worden aangeboden. Bijvoorbeeld hier en hier zijn voorbeelden van e-learning te vinden. Daarnaast kan inspiratie worden gevonden op overzichten van projecten van open en online onderwijs, waaruit vormen van open en online onderwijs gedestilleerd kunnen worden. Kijk bijvoorbeeld op de site van Tony Bates of de JISC OER Toolkit.
Onderstaande tabel geeft een opsomming waarbij volledigheid niet is nagestreefd. Vormen van OER die bij veld 1.8 in NL-LOM (aggregatieniveau) als “aggregatieniveau 1” worden gekenmerkt (zoals afbeeldingen) zijn niet meegenomen.

(*) Alle mogelijke verschijningsvormen van een MOOC (zie een eerdere blogpost van mij) onderscheid ik hier niet apart.
(**) Voorbeelden van weblectures zijn voor mij ook TedX lezingen, de colleges op de Universiteit van Nederland en de opnames van Robbert Dijkgraaf bij de DWDD-University.
(***) Wanneer opnames van een webinar achteraf beschikbaar worden gemaakt beschouw ik die opnames als een weblecture.
De tabel leert dat alle voorbeelden in ieder geval gratis beschikbare leermaterialen bevatten om onder open en online onderwijs geschaard te worden. Daar waar het voorbeeld alleen leermateriaal betreft dat gratis en onder een open licentie is gepubliceerd zijn het strikt genomen vormen van OER. Ik heb de voorbeelden toch vermeld omdat OER als paraplubegrip een erg grote verscheidenheid aan leermaterialen omvat en daardoor weinig handvatten geeft wanneer je als instelling op zoek bent naar meer concrete voorbeelden.
De in de tabel genoemde voorbeelden kunnen deels worden beschouwd als “basisblokken” waarmee andere vormen kunnen worden samengesteld. Denk bijvoorbeeld aan het aanbod op de P2P-University, waarbij leerlijnen kunnen worden samengesteld uit afzonderlijk beschikbare OER en MOOC’s.
Meer gedetailleerde raamwerken als basis voor categorisering zijn ook mogelijk. Voorbeelden van additionele criteria zijn MIME-type, didactiek en aggregatieniveau (geeft een indicatie van de nog gewenste inspanning die een docent moet maken om het als volwaardig leermateriaal aan lerenden aan te bieden). Toevoegen van deze criteria kan een verfijning van de voorbeelden mogelijk maken (bijvoorbeeld het criterium didactiek maakt een onderscheid in MOOC’s naar xMOOC en cMOOC mogelijk).
Voor sommige instellingen is het open aanbieden van nu nog gesloten weblectures als start van activiteiten op dit gebied te beschouwen als laaghangend fruit. Het zou een mooie eerste stap kunnen zijn op dit gebied.
Ik sta open voor andere, door mij nog niet vermelde, voorbeelden van open en online onderwijs.